صنعتگران فعال در صنعت کاغذسازی بسته به نوع محصول، استحکام، صرفۀ اقتصادی و نوع عملیات تکمیلی یک کاغذ، نوع چاپ آن را انتخاب میکنند تا بدین وسیله سایر محصولات را با بستهبندی مناسب به بازار عرضه نمایند؛ اما تولید کاغذ آلودگیهای زیست محیطی را به همراه دارد که اگر کارخانههای کاغذ سازی در پی کاهش این نوع آلودگیها نباشند به مرور زمان ممکن است شاهد فجایع محیط زیستی باشیم.
صنایع کاغذسازی، یکی از بزرگترین مصرف کنندگان منابع آب شیرین در تمام جهان هستند. بخش عمدۀ این مصارف، مربوط به فرآیندهای آماده سازی و رنگ زدایی خمیر است. این حجم از مصرف آب، منجر به تولید مقدار بسیار زیادی فاضلاب و لجن میشود. مهمترین آلایندههای موجود در فاضلاب این صنایع شامل رسوبات، جامدات، آلدئیدهای آلی قابل جذب (AOX)، ترکیبات آلی کلرید شده، COD، BOD، رنگ و غیره است. البته بر اساس مطالعات صورت گرفته بر روی فاضلاب این صنایع، در حدود ۸۵ درصد از آب مصرفی در این صنعت، قابل تصفیه و استفاده مجدد است، همین امر نیز توجه بیشتر کاغذ سازان به فاضلابهای مربوط به کاغذ سازی را میطلبد چرا که استفاده از سیستمها و فرآیندهای تصفیه مناسب موجب کاهش مصرف آب، کاهش گسترش آلودگی و همچنین پایین آمدن هزینههای صاحبان این صنایع میشود.
سیستمهای تصفیه فاضلابی که معمولا در صنایع کاغذسازی مورد استفاده قرار میگیرد، غالبا شامل پیش تصفیه (آشغالگیری و دانه گیری)، تصفیه اولیه برای جداسازی ذرات و جامدات، فرآیندهای تصفیه بیولوژیکی ثانویه (مانند لجن فعال، لاگونهای هوادهی، تصفیه بی هوازی و غیره) برای حذف مواد آلی زیست تخریب پذیر و کاهش سمیت پساب و تصفیه تکمیلی (مانند فیلتراسیون ممبرانی، انعقاد/ترسیب، ازن زنی، تبادل یونی، RO و غیره) برای افزایش کیفیت آب تولیدی هستند.
با این حال انواع تصفیه فاضلاب، تنوع مواد خام ورودی، استفاده از فرآیندها و مواد شیمیایی مختلف و همچنین تنوع محصول تولیدی موجب شده است تا روش و سیستم یکسانی برای تصفیه فاضلاب تولید شده توسط صنایع کاغذسازی وجود نداشته باشد.
کاغذ سازی و آلودگیهای زیست محیطی
اما باید دید فاضلاب کارخانهها کاغذسازی چه خطراتی برای محیطزیست ایجاد میکنند و برای جلوگیری از آن چه اقداماتی باید صورت گیرد؟
دکتر سید مهدی منظورالاجداد، کارشناس صنعت خمیر وکاغذ در این رابطه به بازار بستهبندی میگوید:« برای پاسخ دادن به این سوال مهم، ابتدا باید راجع به نوع فرآیندهای تولید کاغذ (موجود در ایران) صحبت نمود. زیرا متناسب با نوع فرایند تولیدی در هر کارخانه، خطرات ایجاد شده متفاوت بوده و در نتیجه اقداماتی که باید در هر مورد صورت گیرد کاملا متفاوت است. در ایران کارخانههای کاغذسازی دونوع هستند: اول کارخانههای که دارای ماشین آلات تولید کاغذ به همراه دستگاههای تولیدخمیر بکر (ازچوب و یا گیاهان علفی) هستند، که این نوع کارخانهها خود از فرایندهای شیمیایی متفاوتی برای تولید خمیر استفاده میکنند. دوم کارخانههای که با استفاده از کاغذ باطله و ضایعاتی (Waste Paper)، خمیرکاغذ خود را تولید و از آن معمولا کاغذ و مقوای بستهبندی نظیر کارتن و جعبه مقوایی میسازند که فرآیند تولیدی آنها و طبیعتا نوع و موادی را که در فاضلاب خود دارند، با کارخانهها نوع اول متفاوت است.»
پسابها به رودخانهها ریخته نشوند
وی در ادامه توضیح میدهد:« باید متذکرشد که خطراتی که فاضلاب کارخانههای نوع اول (که تولید خمیر بکر با روشهای شیمیایی مختلف مینمایند) ایجاد میکنند، بدلیل نوع پساب شیمیایی خاصی که از تولید آنها حاصل میگردد، قاعدتا باید در کورههای بازیابی مواد شیمیایی سوخته شوند. اگر این فاضلاب مستقیما به آبهای سطحی و یا دریا ریخته شوند، به مراتب از خطراتی که کارخانهها نوع دوم ایجاد میکنند شدیدتر است. به عنوان مثال، در کارخانهها تولید خمیر کرافت از چوب (چوکا) و یا تولید خمیر نیمه شیمیایی و یا مکانیکی شیمیایی (کاغذ مازندران) و یا تولید خمیر با فرایند سودا(کاغذ پارس)، پساب ناشی از پخت خمیر، عمدتا حاوی لیگنین تخریب شده است، که باید حتما در کوره بازیابی مواد شیمیایی سوخته شوند. البته در این کارخانهها، سیستمها و دستگاههایی برای این امر طراحی و نصب شدهاند و قاعدتا این نوع پسابها به رودخانه یا دریا ریخته نمیشوند. »
تصفیه کل پسابها باید در کارخانهها صورت گیرد
منظورالاجداد توضیح میدهد:« درعین حال مقدار محدودی از پساب رقیق و ایجاد شده در خمیرسازی و نیز پساب حاصل از پوست کنی چوبها، به همراه پساب ایجاد شده در قسمت ماشین کاغذسازی که آن نیز دارای آلودگی ناشی از مواد شیمیایی و الیاف خمیر است، در تصفیه خانههایی که برای همین منظور در این کارخانهها نصب شدهاند تصفیه میگردند و لجن حاصل از آن سوخته و یا ازکارخانه به بیرون منتقل میشود. سیستمهای تصفیه فاضلاب در کارخانههای خمیر و کاغذ بصورتهای مختلفی چون تخریبهای بیولوژیکی (Biodegradation) از نوع هوازی و یا بیهوازی (Aerobic - Anaerobic) و انواع رنگ زداییها با استفاده از قارچ، ازن و اکسیداسیون وجود دارد که در منابع علمی مفصلا در مورد طرز کار و راندمان هریک از آنها صحبت شده است. لازم به ذکر است که تصفیه کل پساب مذکور در این کارخانهها صورت میگیرد و در صورتی که دستگاههای تصفیه فاضلاب در یک شرایط مطلوب کنترل شده کارکنند و پیوسته در خط باشند، مشکلی را برای محیط زیست ایجاد نمیکنند، زیرا آب تمیز حاصل از تصفیه فاضلاب در یک سیستم بسته (Closed Cycle)، در خود فرایند تولید خمیر و کاغذ مجددا مورد استفاده قرار میگیرد.»
خطر انتقال پسابها به زیر زمین
این کارشناس صنعت خمیر وکاغذ می گوید:« در حال حاضر تعداد زیادی کارخانه که خمیر کاغذ خود را از کاغذ باطله و ضایعاتی که در آنجا توسط دستگاههای خاص و متفاوت از نوع اول تولید میشود، تامین میکنند (با ظرفیتهای 10 تا 500 تن در روز) در اغلب استانهای کشور ایجاد شدهاند، آنها نوع دیگری از فاضلاب را ایجاد میکنند که محتوای آن با فاضلاب کارخانههای نوع اول که به طور عمده از لیگنین تخریب شده تشکیل شده بود، متفاوت است. بدین معنی که این نوع فاضلاب سوزانده نشده و بامخلوط کردن آن با فاضلاب ایجاد شده در قسمت ماشین کاغذ باید در تاسیسات متناسب فرایند تولیدی خود، تصفیه شوند. این پساب نیزدارای برخی مواد شیمیایی نظیر کربناتها، خاک چینی، نشاسته، مواد افزودنی با فرمولهای مختلف، رنگها، روغنها و برخی فلزات سنگین و مقادیری خورده الیاف خمیرکاغذ هستند، که انتقال آنها به آبهای سطحی و زیرزمینی میتواند برای محیط زیست خطرناک باشد.»
از مرگ انسانها تا کشتار آبزیان
او تاکید میکند:« این خطرات در ارتباط با فاضلاب نوع اول یا دوم میتواند از ایجاد انواع بیماریها برای انسانها شروع شده، تا به کشتن آبزیانی نظیرماهیها در دریا و رودخانهها ادامه داشته باشد. در عین حال در برخی موارد بوهای مشمئز کننده فاضلابها و پخش ذرات آهک در برخی کارخانههای تولید خمیر، فضا و هوای محیط اطراف کارخانهها را آلوده میکند، که این امر ناشی از درست کارنکردن دستگاههای تولیدی داخل کارخانهها است. هر دونوع کارخانههای کاغذسازی کشور، چه آنهایی که دارای تاسیسات تولید خمیر بکر (ازچوب، تفاله نیشکر و یا ضایعات دیگرگیاهان علفی) هستند و چه آنهایی که کاغذشان را از خمیر کاغذ باطله تولید میکنند، باید دارای تاسیسات تصفیه فاضلاب متناسب با فرایند مربوط به خود باشند. البته اغلب این کارخانهها و نه تمامیانها، این تاسیسات را دارند و از آن بهره برداری میکنند.»
پیوستگی در تصفیه آب
منظورالاجداد میگوید:« در این رابطه مهمترین نکته آنست که اولا، اگر این تاسیسات وجود دارد و راه اندازی شده اند، باید بطور منظم، کنترل شده و پیوسته (بصورت 24 ساعته و 7 روز درهفته) در خط بهره برداری باشند و با اجرای برنامۀ منظم تعمیر و نگهداری (Preventing Maintenance) این تجهیزات، صحت کار مرتب آنها را تضمین نمود. ثانیا، در هریک از این کارخانهها، باید واحدی مستقل از واحد تولید کاغذ، مسئولیت نظارت و کنترل استانداردهای محیط زیستی تدوین شده برای فاضلاب خروجی ازکارخانه را به عهده داشته باشد. استانداردهایی نظیر حداقلها یا حداکثرهای مقادیرمجاز برای نتایج آزمایشات مربوط به COD, BOD,TDS,Toxicity, pH, Colour و...... که البته در منابع علمیو واحدهای صنعتی مقادیر مجاز هر یک از آزمایشات فوق در فاضلاب های فرایندهای تولیدی خمیر و کاغذ مربوطه آمده است. »
مسئولان سرکشی کنند
این کارشناس تصریح میکند:« معمولا کنترل مقادیر مجاز بالا، از طریق نمونه گیریهایی که باید از فاضلاب خروجی درهرنوبت کاری و یا درهر شبانه روز انجام و آزمایش شوند صورت میپذیرد. در صورت فراتر و یا مغایر بودن نتایج آزمایشات مربوطه، با استانداردهای تدوین شده برای هرفرایند تولیدی، باید سریعا توسط مدیریت کارخانه دستورلازم جهت رفع اشکالات در تاسیسات تولید خمیر و کاغذ و نیز کنترل دقیق خود دستگاههای تصفیه فاضلاب، صادرگشته و در اولین فرصت اقدام متناسب برای رفع اشکال صورت گیرد، تا فاضلابی با شرایط خارج از استانداردها از کارخانه خارج نشود. درعین حال مسئولین محیطزیست هر استان نیز جهت نظارت مستمر مسئولیت داشته و گاهی به طور اتفاقی و بدون اعلام قبلی، اقدام به گرفتن نمونههای فاضلاب خروجی از کارخانهها فوق نمایند.»